გვარის ფუძე სავარაუდოდ, არის საკუთარი სახელი მაჭავარი. ამ გვარის შტოებად მიიჩნევენ გვარებს: მოზვრიშვილს, გრძელლიშვილს, ფაზიაშვილს და ჭანიშვილს. ნიკოლოზ ბერძენიშვილი ვარდოსანიძეების გვარის მიმოხილვისას აღნიშნავს, რომ მეფის კარზე ვარდოსანიძეების გაძლიერებისას მოხდა ვარგების გააზნაურება აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოში. მათ შორის იყვნენ: მაჭავარიანები, ჩარკვიანები, ჭაბუკიანები, ჟორჟოლიანები, დევდარიანები, იოსელიანები, ბერეჟიანები, ჯაფარიძეები, კუჭაიძეები, ყიფიანები, ნიჟარაძეები, ჩიქოვანები, ფარჯიანები და სხვა. რუსეთის მთავრობამ 1850 წელს აზნაურთა წოდებები დაამტკიცა და ამ წოდებას მიკუთნებულ პირთა სახელდებით, საოჯახო სიაში შეიტანა მაჭავარიანების 50 ოჯახი. მაჭავარიანები იყვნენ, აგრეთვე, სამეფო აზნაურები, რომლებსაც ვრცელი მიწა–წყალი ეჭირათ. ჯერ კიდევ 1452 წელს, სამკვიდროდ სამი სოფელი ჰქონდათ: ხოვრეთი, წევა(წმინდა გიორგის სახელზე აშენებული ეკლესიით) და ილემი. მათვე ეკუთნოდათ „ნარიდინევი და ნაორმალი... სახევარი სატბავიანი, ჩხერიმელასა და ძირულას გამოღმა." XIX საუკუნის 40–იან წლებში კაცია მაჭავარიანი, როგორც ხურო მონაწილეობას იღებდა ქაშუეთის ეკლესიის მშენებლობაში. მისმა შთამომავლებმა აიღეს გვარი კაციელაშვილი. ისინი საკმაოდ ვრცელ მამულებს ფლობდნენ ქსნის ხეობის საერისთავოს ძირში: სოფელ ავნევში, დიდმუხაში: თიანეთის მაზრაში(სოფელ ახალსოფელში) და ქიზიყში(სოფელი ანაგა). ავნევში და ანაგაში მათ საგვარეულო სასახლეებში, XIX საუკუნეში ფუნქციონირებდა პირველი დაწყებით სკოლები. მაჭავარიანები სვანეთშივე დაწინაურებული საგვარეულო ყოფილა და ლეჩხუმ–იმერეთის გარდა, მრავლად გვხვდებიან როგორც შიდა, ასევე ქვემო ქართლში. ქსნის ერისთავის ტრაქტატის სიით, თვრამეტ აზნაურს შორის, მაჭავარიანები მეცხრე ადგილზე არიან. XVIII საუკუნის შუა ხანებიდან ქსნის ერისთავის საბუთებში იხსენიებიან: ტატიშვილი, ბასილაშვილი, მაჭავარიანი, კობახიძე და ჯაბახიძე. 1783 წლის ტრაქტატით, ორბელიანების(ყაფლანიშვილების) სააზნაურო საგვარეულოებს შორის მოიხსენიებიან მაჭავარიანებიც. როგორც დოკუმენტებით ირკვევა მაჭავრიანები ამირეჯიბების აზნაურებიც ყოფილან. ჩხეიძეების ტრაქტატის მიხედვით, სამი აზნაური ყავთ: მაჭავარიანი, ქართველიშვილი და რამინიშვილი. XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში შანშე დავითაშვილი ამირეჯიბისგან სამ აზნაურს ყიდულობს თავის მამულებისთვის: მაჭავარიანს, რევაზიშვილს და საყვარელიძეს. მაჭავარიანთა ადგილ–მამულები აბაშიძეებს მიუტაცებით. XVI საუკუნის მეორე ნახევრისთვის წევა–ილემის ნაწილი უკვე აბაშიძეებს აქვთ მითვისებული. წევის ეკლესიისა და სხვა მამულების გამო აბაშიძეებსა და მაჭავარიანებს შორის XIX საუკუნის დამდეგს დიდი დავა ყოფილა ატეხილი. მაჭავარიანები იყვნენ წერეთლებისა და ჩხეიძეების მემამულეებიც. ისინი რუსეთის მთავრობამ აზნაურებად საგვარეულო „ხავერდის წიგნში" შეიტანა.
აკადემიკოს იაკობ ახუაშვილის მიერ მოწოდებული მასალების მიხედვით მოამზადა ქეთი ლომსაძემ ჟურნალი „თბილისიელები," რუბრიკა „ვისი გორის ხარ" N 15(380), 7–13 აპრილი 2008 წელი
